Manastir Manasija – zadužbina srpskog despota Stefana Lazarevića (1)

Manastir Manasija je zadužbina srpskog despota Stefana Lazarevića, sina kneza Lazara i Milice. Predanje kaže da je Stefan dugo tražio mesto gde će podići svoju zadužbinu, i izabrao mesto na desnoj strani reke Resave, u tesnacu između dva brda, Maćehe i Pastorka, na kome se nekada nalazio kastel koji je štitio prilaz Idimumu, rimskom gradu. Povelja o osnivanju Manasije nije sačuvana. Podataka o prošlosti Manasije ima veoma malo, te se jedva može sagledati njena šest stotina duga tradicija.

Manastir je podignut u periodu između 1406-1418. godine, zamišljen da bude religiozno i prosvetno središte tadašnje Srbije. Resava, kako se prvenstveno zvao, je grad-tvrđava, čija je osnova nepravilan poligon od dvanaest strana, čime je bio zaštićen od svakog napada. Oko grada se nalazio duboki rov-šanac, a masivne kamene zidine, debljine do 3 m sa 11 kula opasivale su grad i predstavljale drugu liniju zaštite. Kule su međusobno povezane, a najviša je despotova kula.

Posebno mesto u kompleksu ima crkva, posvećena Sv. Trojici, građena sa idejom da bude zadužbina-mauzolej Despota Stefana Lazarevića. Crkva pripada moravskoj školi, osnova je u obliku “trikonhonsa”, vizantijskog krsta, sa pet kubeta i pripratom, visine 25 m., dužine 22 m bez priprate. Živopis manastira Manasije po lepoti spada među najznačajnija ostvarenja ne samo u srpskom već i vizantijskom slikarstvu. Veliki deo fresaka je uništen pa je od prvobitnih gotovo 2000 m² fresaka ostalo svega oko 500 m² celih kompozicija i fragmenata, ali i tako preostale svedoče o prvobitnoj lepoti i raskošnoj monumentalnosti. Ne postoje pouzdani podaci o slikarima koji su oslikali crkvu, pretpostavlja se da ih je bilo desetak iz raznih krajeva, od kojih su barem četvorica među najznačajnijim umetnicima svoga doba.

Osnova njihovog slikarstva bila je plavi azur i zlato. Umetnici su na freskama najčešće prikazivali svetovne ljude, svete ratnike, proroke u njihovoj odeždi. U slikarstvu Manasije korišćen je postupak gde je religijski sadržaj unešen u sliku “savremenog života”, pa na freskama mogu se videti ratnici sa kopljima, mačevima i drugim oružjem, što je u stvari opis srpskih ratnika toga vremena. Na freskama su predstavljeni i razni mitološki događaji. Među najznačajnim je ktitorska freska Despota Stefana Lazarevića, koja se nalazi na zapadnom zidu.

Despot Stefan u desnoj ruci drži skiptar-krst, a u levoj prinosi svoju zadužbinu svetoj Trojici, prikazanoj u vidu tri anđela. Na fresci su još naslikani “Sveti ratnici”, “Ruka gospodnja sa dušama pravednih” i “Nedremano oko”. Ispod njih su naslikani proroci Solomon i David, a u glavnom kubetu između uskih prozora naslikani su strozavetni proroci i ptrijarsi, ukupno 24 figure. Posebno treba naglasiti da su freske rađene na plavoj boji, koja je donošena sa dalekog istoka, a u to vreme je bila skuplja od zlata. U priprati crkve na podu nalazi se mozaik, u čijem središtu je rozeta sa zupcima u tamnoplavoj, tamnocrvenoj i žutoj boji.

Despot Stefan Lazarević je bio veoma obrazovan čovek, pa je pod njegovim uticajem Manasija postala stecište učenih monaha, gde se neguje književnost i prepisivačka delatnost. Najznačajniji među njima svakako su bili Konstantin Filozof i Georgije Camblak. U Resavskoj školi prepisivane su “Svete knjige”, koje su donošene sa Hilandara, a služile su za potrebe Srpske crkve. Pored prepisivačke delatnosti Resavska škola je bila poznata i po novim rukopisima. Sam Despot je napisao originalno delo “Slovoljubve”, napisao je i “Rudarski zakonik”, “Zakonik za Novo Brdo”, te je na taj način i pravno ojačao Srbiju.

U Resavskoj školi je izvršena reforma starog crkvenoslovenskog pisma, a tu je napisana i biografija Despota Stefana. Po razvoju književnosti Srbija je u tom periodu bila prva zemlja među pravoslavnim Slovenima, a Resavska škola uživala veliki ugled. Istorijski zapisi govore da se u Resavskoj školi nalazila Despotova biblioteka sa 20.000 rukopisa-knjiga, međutim ogroman broj tih knjiga je kroz istoriju uništen. Nakon svega dvadesetak godina, 1439. godine Manasija je osvojena od Turaka.

Godine 1456. Manasija je gorela. Pod Turcima je bila sve do 1718. godine, kada je pala pod austrougarsku vlast. Dok je bila porobljena, Turci su crkvu pretvorili u konjušnicu, sa stubova i oreola svetaca skinuli su “sedam tovara zlata”, uništavali freske, sa crkve skinuli bakarni krov, iz zidina povadili olovo, poskidali crkvena zvona i pretopili ih u topove, crkvene knjige popalili, ostale su samo one koje su kaluđeri poneli sa sobom bežeći u Moldaviju i Rusiju. Kad je potpala pod vlast Austro-Ugara, Manasija je pretvorena u austrijsku tvrđavu, a u priprati je držan barut. U velikoj eksploziji uništena je priprata, kao i sve freske iz perioda gradnje Despotovog mauzoleja, preko dve trećine istorijskog blaga-resavskog pisanija nestalo je u plamenu. Tom prilikom raznet je i podni mozaik, ali je kasnije obnovljen i vraćen na svoje mesto. Austrijska vlast dozvolila je Srbima da obnove svoje manastire, pa tako kreće i obnavljanje Manasije. Priprata manastira je obnovljena ktitorstvom Jovana i Janićija Konstadinovića, 1735. godine. Beogradskim mirom 1739. g.,

Turci se ponovo vraćaju u Manasiju, do 1784, kada je definitivno napuštaju. Posle prvog srpskog ustanka 1804.g. u Manasiju dolazi iguman Janićije, i zatiče je u teškom stanju. Zahvaljujući Karađorđu i knjazu Milosavu Zdravkoviću Manasija je ponovo pokrivena. U periodu 1863-64.god. sa 1000 tadašnjih dukata, oslikan je novi ikonostas. Ministarsvo prosvete kneževine Srbije je 1844, zbog lošeg izgleda manastira otpočelo je opsežne radove na obnovi fasade i podova Manasije. Manasija je delila sudbinu svoga naroda u svako vreme, pa je tako u Drugom svetkom ratu i vremenu komunističkog režima bratstvo Manasije trpelo patnje i mučenja, a čak je uzurpirano i 70.000 hektara crkvene zemlje.

Tek 1956. godine Zavod za zaštitu spomenika kulture preuzima sa svojim stručnjacima obnavljanje manastira, kada je konzerviran i stučno saniran, kako bi srpski biser srednjovekovne kulture ostao u nasleđe pokolenjima. Danas je Manasija ženski manastir.