Saborna crkva Svetog Arhanđela Mihaila (14)
Saborna crkva Svetog Arhanđela Mihaila je neizbrisivo ugrađena u život Beograda i srpskog naroda. Mnoga značajna zbivanja i duhovna kretanja u srpskoj istoriji vezana su za nastanak i razvoj Saborne crkve. Kroz vreme i vekove ona je harana, razarana i ponovo obnavljana. Njeno postojanje sažima i čuva mnogovekovnu prošlost i pravoslavnu hrišćansku tradiciju našeg drevnog grada i naroda. Saborna crkva je najstariji beogradski hram. Njena geneza je vezana za vladavinu kralja Dragutina, kada 1284. godine Beograd dolazi pod srpsku vlast i kralj Dragutin podiže Sabornu crkvu Uspenja Presvete Bogorodice na Beogradskoj tvrđavi.
Najveći domet u svom daljem razvoju ova srpska svetinja dostiže početkom XV veka u doba despota Stefana Lazarevića, kada Beograd postaje prestonica srpske države, a Saborna crkva, koju despot Stefan obnavlja i proširuje, postaje „presto mitropolije beogradske, egzarha sviju srpskih zemalja“.
Posle smrti despota Stefana Lazarevića, 1427. godine, u vreme mađarske vlasti, Saborna crkva nastavlja svoju misiju pod znatno otežanim uslovima. Turskim osvajanjem Beograda, 1521. godine, srpski narod je izgnan iz Beogradske tvrđave i proteran u Carigrad, a Saborna crkva je pretvorena u džamiju. U tom teškom vremenu, crkva Svetog Arhanđela Mihaila na prostoru Varoš-kapije, tada jedini preostali srpski hram u Beogradu, postaje Saborna crkva i sedište Mitropolije. U nastupajućim trovekovnim ratnim sukobima između turske i austrijske carevine za prevlast nad Srbijom i Beogradom, ova srpska svetinja je više puta pljačkana i razarana, ali uvek obnavljana. Tako je 1728. godine, za vreme srpskog Mitropolita Mojsija Petrovića, na mestu stare sagrađena nova Saborna crkva. Početkom XIX veka, u vreme srpskih ustanaka protiv Turaka i vaskresenja srpske države, ova stara crkva je bila toliko oronula da nije mogla da se obnovi, pa je knez Miloš Obrenović naredio 1836. godine da se ona poruši i na njenom mestu „izgradi nov, prostran i u svemu uzorni hram“. Nova Saborna crkva sagrađena je u periodu od 1837. do 1840. godine, po projektu pančevačkog arhitekte Adama Fridriha Kverfelda, rodom iz Hanovera.
Saborna crkva Svetog Arhanđela Mihaila u Beogradu spada u red najznačajnijih crkvenih, kulturnih i umetničkih spomenika srpskog naroda. Monumentalna po svom obliku, ona predstavlja izuzetno značajan spomenik crkvene arhitekture na tlu Srbije. Jednobrodna građevina zasvedena polubočastim svodom, sa visokim zvonikom nad zapadnim ulazom i polukružnom oltarskom apsidom na istočnoj strani, oblikovana je skladnim uklapanjem elemenata dva stilska pravca – klasičnog baroka i klasicizma. Fasada crkve je rađena u stilu klasizicma, dok je gornji deo zvonika preuzet iz baroknog nasleđa koji je negovan na prostoru Karlovačke mitropolije.
Unutrašnja dekoracija Saborne crkve, koja je trajala od 1842. do 1845. godine, delo je dva poznata umetnika, školovana u Beču. Duborezni ikonostas, tronove, pevnice i propovedaonicu izradio je vajar Dimitrije Petrović, a ikone i zidni živopis Dimitrije Avramović. Koncepcija unutrašnjeg rasporeda prostora crkve preuzeta je iz klasičnog baroknog stila. Arhitektonski elementi na unutrašnjim površinama zidova i oprema enterijera rađeni su u stilu klasicizma.
Visok i raskošno dekorisan pozlaćeni ikonostas Dimitrija Petrovića je centralni umetničko-dekorativni motiv enterijera. Prestone i praznične ikone koje ukrašavaju ikonostas, delo Dimitrija Avramovića, od osobene su umetničke vrednosti. Gornja zona sa medaljonima i Raspećem, koja se uzvisuje ka svodu, potencira motiv Golgote sa Raspećem i inspiriše čoveka da sa zemaljskog sveta uputi pogled i duh svoj u sferu nebesku. Ikonostas Saborne crkve je najreprezentativniji primer klasičnog baroknog stila u srpskoj umetnosti XIXveka. U skladu sa stilskim elementima ikonostasa oblikovani su i drugi delovi enterijera.
Monumentalne kompozicije Dimitrija Avramovića na zidovima i svodovima hrama predstavljaju najveće umetničke domete u srpskom crkvenom slikarstvu sredine XIX veka. Pustite decu neka prilaze Meni, smatra se za najbolju među slikama na svodu naosa i najznačajnija Avramovićeva zidna kompozicija. Otmen sklad ovoga hrama upotpunjuju vitraži na prozorima zdanja.
Posebnu vrednost predstavlja Riznica Saborne crkve, u kojoj se čuvaju dragocene stare ikone, ripide, zlatarski radovi, krstovi, stare štampane knjige i drugi predmeti od kulturno-istorijskog značaja, nastali u razdoblju od XVII do XX veka. Među njima se ističu krst kir Veniamina iz 1657. godine, kivot Longina Mileševca iz 1684. godine, putir od pozlaćenog srebra iz 1836. godine, kao i brojne ikone za celivanje, poznatih srpskih ikonopisaca.
Pod svodovima Saborne crkve počivaju i mnogi velikani srpskog naroda. U posebnim kivotima čuvaju se mošti srpskih vladara, Svetog kneza Lazara i Svetog mučenika Stevana Štiljanovića. Hram je svojevrstan mauzolej dinastije Obrenovića. U desnoj kripti hrama je sahranjen knez Miloš Obrenović i njegovi sinovi Milan i Mihajlo. Nad kriptom je podignut spomenik knezu Mihajlu. U hramu se nalaze i grobnice istaknutih velikodostojnika Srpske crkve. U desnom delu hrama sahranjen je Patrijarh Gavrilo. U levoj kripti počivaju Mitropolit Mihajlo, Mitropolit Inokentije i Patrijarh Vikentije. U crkvenoj porti, ispred glavnog crkvenog portala, nalaze se grobovi velikih srpskih prosvetitelja: s desne strane – Dositeja Obradovića, a sa leve – Vuka Stefanovića Karadžića.
Tokom XIX i XX veka, Saborna crkva postaje duhovno središte prestonice srpske države i dobija ulogu od nacionalnog značaja. Kada je 1830. godine obnarodovan Portin hatišerif i berat o priznanju autonomije Kneževine Srbije, istog dana je u Sabornoj crkvi obavljeno miropomazanje Miloša Obrenovića za kneza Srbije. I potonji srpski vladari su u Sabornoj crkvi posvećivani za vladare Srbije. Godine 1882, kada je Srbija proglašena kraljevinom, u istom hramu je izvršeno miropomazanje kralja Milana I Obrenovića. U Sabornoj crkvi je 1904. godine krunisan za kralja Srbije Petar I Karađorđević. Kada je 1920. godine obnovljena Srpska Patrijaršija, izbor prvog srpskog Patrijarha uspostavljene Patrijaršije izvršen je u Sabornoj crkvi. U njoj je, 1990. godine, ustoličen i Patrijarh srpski Gospodin Pavle. Pred njenim oltarom je najviše srpskih arhijereja primilo svoje visoko posvećenje.
U oblasti duhovne muzike Saborna crkva je odigrala neprocenljivu ulogu. Već od sredine XIX veka, u njoj peva Prvo beogradsko pevačko društvo, koje od svog osnivanja, 1853. godine, pa sve do danas svoju bogatu muzičku tradiciju i duhovnost izražava kroz bogosluženja u ovom svetom hramu. Horovođe ovog najstarijeg hora u Srbiji, kao što su Kornelije Stanković, Josif Marinković i Stevan Mokranjac, bili su i veliki stvaraoci duhovne muzike. Njihove Liturgije obogaćuju najsvečanije službe Gospodnje u Sabornoj crkvi. Mokranjčeva Liturgija Božanstvena služba svetog Jovana Zlatoustog pruža doživljaj božanske lepote.
Fasadu hrama iznad glavnog crkvenog portala zlatnim sjajem obasjava mozaik Presvete Bogorodice, Svetih Arhanđela Mihaila i Gavrila i Svete Trojice.
Saborna crkva, po rečima Njegove Svetosti Patrijarha Pavla, „svojom spoljašnjošću, svojim izgledom, stremljenjem sa zemlje ka nebu, ukazuje na uzvišenu lepotu nebesku, lepotu carstva Božjeg“.